Καθεαυτή η απασχόληση παρέχει δομή, σκοπό και σταθερό εισόδημα, που είναι κρίσιμες συνιστώσες της ψυχικής υγείας και συνολικά της ευημερίας. Η εργασία γίνεται σημείο αναφοράς και σταθερότητας που βοηθάει τους ανθρώπους να παραμένουν οργανωμένοι και προσανατολισμένοι, ενώ περιορίζει την αβεβαιότητα και το χάος. Προάγει την κοινωνική αλληλεπίδραση, τη δημιουργία δικτύων υποστήριξης και περιορίζει τη μοναξιά. Προσφέρει ευκαιρίες για μάθηση, βελτίωση δεξιοτήτων και προσωπική ανάπτυξη, οι οποίες ενισχύουν την αυτοπεποίθηση και την αυτοεπάρκεια. Την ίδια στιγμή, το αίσθημα ενός ανθρώπου ότι συνεισφέρει στην κοινωνία, ενώ την ίδια στιγμή υπάρχει και επιβιώνει αυτόνομα μέσα σε αυτήν με τις δικές του δυνάμεις, τον κάνει πιο ανθεκτικό απέναντι σε όλες τις δονήσεις που δημιουργούν οι άλλες πτυχές της ζωής.
Ωστόσο, υπάρχουν συνθήκες στις οποίες η εργασία έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία. Συγκρούσεις, αυστηρές προθεσμίες, υπερβολικό φορτίο εργασίας και παράλογες προσδοκίες, χωρίς κατάλληλη υποστήριξη και πρόσβαση σε απαραίτητους πόρους κ.ά., μπορούν να προκαλέσουν υψηλά επίπεδα στρες, αισθήματα υποτίμησης, στασιμότητας, απογοήτευσης και απομόνωσης. Η δε δυσκολία εξισορρόπησης των εργασιακών απαιτήσεων με την προσωπική ζωή ενδέχεται να προκαλέσει εξάντληση, ιδίως όταν οι εργαζόμενοι δεν έχουν επαρκή χρόνο για ανάπαυση ή αναψυχή.
Η εργασιακή πραγματικότητα στην Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά την οικονομική κρίση, είναι γεμάτη από αυτές τις προκλήσεις. Αν λάβουμε υπόψη την υψηλή ανεργία, την αδήλωτη εργασία και τους χαμηλούς μισθούς που μετά βίας επαρκούν για βασικές ανάγκες όπως η στέγαση, η εικόνα γίνεται ακόμη πιο δύσκολη. Επιπλέον, οι απαιτήσεις για αυξημένη παραγωγικότητα κλιμακώνονται, καθώς ο κόσμος μας γίνεται ολοένα και πιο ανταγωνιστικός, ανεξαρτήτως των εγχώριων οικονομικών δυσκολιών, με διαρκές το αίτημα για ανάπτυξη. Πολλοί νέοι επαγγελματίες και επιστήμονες με ανώτερα πτυχία και γεμάτοι δυνατότητες είναι καθηλωμένοι σε θέσεις εργασίας με πενιχρές αμοιβές, κατώτερες των προσόντων τους και της υπόσχεσης της εκπαίδευσής τους. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η εργασία είναι δυνατόν να μεταβάλλεται από μέσο προσωπικής αυτοεκπλήρωσης σε ψυχικό βάσανο. Σε μία έρευνα της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας παρατηρήθηκε ότι 45% των εργαζομένων αναφέρουν αυξημένα επίπεδα άγχους λόγω της δουλειάς τους και 20% εμφανίζουν συμπτώματα κατάθλιψης.
Αυτή η επιβάρυνση μπορεί να οδηγήσει σε burnout, μία κατάσταση στην οποία ένας άνθρωπος νιώθει κουρασμένος και απογοητευμένος για παρατεταμένα διαστήματα αδυνατώντας να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του επαγγελματικού του ρόλου. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναγνωρίζει επίσημα από το 2019, την Επαγγελματική Εξουθένωση (burnout) ως μία διακριτή ψυχική διαταραχή, η οποία αποκαλύπτει τη βαθιά ανθρώπινη ανάγκη για ισορροπία και κατανόηση στον χώρο εργασίας – χαρακτηριστικά που συχνά παραβλέπονται στο σύγχρονο εργασιακό τοπίο.
Συμπτώματα της Επαγγελματικής Εξουθένωσης
- Σωματική και ψυχική εξάντληση: Οι πάσχοντες αναφέρουν σταθερή κόπωση και μειωμένη ενέργεια, που επηρεάζουν την ικανότητά τους να λειτουργούν τόσο στην εργασία όσο και στο σπίτι.
- Αποστροφή για την εργασία: Οι εργαζόμενοι αναπτύσσουν αρνητικά συναισθήματα για την εργασία τους και νιώθουν απογοητευμένοι από αυτήν. Ενίοτε υιοθετούν μια απαθή ή κυνική στάση απέναντι στις εργασιακές τους υποχρεώσεις ή τις αντιλαμβάνονται ως άδικες ή υπερβολικά απαιτητικές.
- Δυσκολία στην επίτευξη των εργασιακών στόχων: Μειωμένη εργασιακή απόδοση και αποτελεσματικότητα, που συχνά συνοδεύεται από συναισθήματα ανεπάρκειας, αποτυχίας ή αβοηθησίας.
- Υπερευθιξία ή απόσυρση από τη διαπροσωπική επαφή: Μπορεί να παρατηρηθούν αυξημένες συναισθηματικές αντιδράσεις ή απόσυρση από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, τόσο στην εργασία όσο και στην προσωπική ζωή.
- Σωματικά Συμπτώματα: Αυξημένη συχνότητα κεφαλαλγιών, γαστρεντερικών και μυοσκελετικών ενοχλημάτων και διαταραχές ύπνου, που οφείλονται στο στρες.
Αιτίες της Επαγγελματικής Εξουθένωσης
- Υπερβολικές εργασιακές απαιτήσεις: Όταν οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν αδιάκοπες και υψηλές προσδοκίες για απόδοση που υπερβαίνουν τις δυνατότητές τους ή τους πόρους που διαθέτουν, το άγχος μπορεί να καταλήξει στην εξουθένωση.
- Έλλειψη ελέγχου: Η αίσθηση των εργαζόμενων ότι δεν έχουν έλεγχο σε κρίσιμες παραμέτρους της εργασίας τους ή στις αποφάσεις που επηρεάζουν την εργασία τους.
- Ανεπαρκής αναγνώριση: Η έλλειψη αναγνώρισης των κόπων και της συνεισφοράς ενός εργαζόμενου μπορεί να δημιουργήσει αίσθημα βαθιάς υποτίμησης και απογοήτευσης που επιφέρει την εξουθένωση.
- Ανεπαρκής επικοινωνία και υποστήριξη: Ο έντονος ανταγωνισμός, η περιορισμένη υποστήριξη από συναδέλφους ή προϊσταμένους, και η ανεπαρκής ή αναποτελεσματική επικοινωνία συμβάλλουν στην αίσθηση απομόνωσης.
- Ασάφεια ρόλου: Όταν οι εργαζόμενοι δεν είναι σίγουροι για τα ακριβή καθήκοντά τους ή τις προσδοκίες που υπάρχουν για εκείνους από την εργασία τους, μπορεί να νιώθουν ανασφάλεια και αυξανόμενο στρες.
- Αντιφατικές αξίες: Ένα χάσμα μεταξύ των προσωπικών αξιών του εργαζόμενου και των πρακτικών ή των πολιτικών της επιχείρησης στην οποία εργάζεται (για παράδειγμα η εργασία σε τηλεφωνικά κέντρα εισπρακτικών εταιρειών) μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικές εσωτερικές συγκρούσεις.
Η πρόληψη της επαγγελματικής εξουθένωσης απαιτεί τη συνεργατική προσπάθεια μεταξύ των εργαζομένων, των εργοδοτών και της πολιτείας. Οι εργαζόμενοι μπορούν να προστατευθούν υιοθετώντας τεχνικές διαχείρισης του στρες, όπως η άσκηση, η διαλογιστική πρακτική και η επαρκής ανάπαυση, αναγνωρίζοντας τον κίνδυνο της εξιδανίκευσης της επαγγελματικής επιτυχίας ως τον μόνο σκοπό της ζωής τους. Αντ’ αυτού, η ισορροπία μεταξύ εργασίας και προσωπικής ζωής, καθώς και η ανάπτυξη ενδιαφερόντων εκτός εργασιακού περιβάλλοντος, μπορούν να βοηθήσουν στη διατήρηση της ψυχικής ακεραιότητας. Αυτή η προσέγγιση ενισχύει την αυτοεκτίμηση και συμβάλλει στην προσωπική και επαγγελματική ευημερία. Επίσης, παροτρύνουμε τους εργαζόμενους να αναζητούν υποστήριξη όταν τη χρειάζονται, είτε μέσω συναδέλφων είτε από τους ειδικούς της ψυχικής υγείας.
Οι εργοδότες από την πλευρά τους μπορούν να συμβάλουν δημιουργώντας ένα υποστηρικτικό και θετικό εργασιακό περιβάλλον, περιορίζοντας το υπερβολικό φορτίο εργασίας, προσφέροντας ευελιξία στις ώρες εργασίας και ενθαρρύνοντας τη συμμετοχή σε σεμινάρια διαχείρισης του στρες. Η δε πολιτεία μπορεί να προσφέρει ένα ευρύτερο δίχτυ προστασίας, ρυθμίζοντας τον εργασιακό χρόνο αυστηρότερα και εξασφαλίζοντας την τήρηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων, όπως η δικαιοσύνη στις αμοιβές και οι ισότιμες ευκαιρίες για διαλείμματα από την εργασία.
Η φροντίδα για την ψυχική υγεία στον εργασιακό χώρο δεν αποτρέπει μόνο την εμφάνιση ψυχικών διαταραχών στους εργαζόμενους, αλλά ενισχύει επιπλέον την παραγωγικότητα των επιχειρήσεων και προάγει την κοινωνική ασφάλεια και την οικονομική σταθερότητα της χώρας.
Κείμενο: Δημήτρης Παπαδημητριάδης
Ο Δημήτρης Παπαδημητριάδη είναι Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής, MD, MSc και τακτικό μέλος της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας. Έχει συγγράψει βιβλία για το άγχος και την κατάθλιψη, και συμμετέχει ενεργά στον δημόσιο διάλογο για τα μείζονα κοινωνικά ζητήματα.
